Urodzony w zubożałej rodzinie szlacheckiej o tradycjach patriotycznych, po nauce 1874–86 w gimnazjum w Kielcach i studiach 1886–88 w Instytucie Weterynaryjnym w Warszawie, przerwanych z braku środków do życia, 1888–91 pracował jako nauczyciel domowy, m.in. w Nałęczowie, 1892–1904 jako bibliotekarz, początkowo w Polskim Muzeum Narodowym w Rapperswilu, od 1897 w Bibliotece Ordynacji Zamojskich w Warszawie; związany ze środowiskiem „Głosu” i PPS rozwijał działalność oświatową i kulturalną (zwłaszcza w Nałęczowie); 1909–12 przebywał w Paryżu; od 1913 w Zakopanem. Sprzyjając ruchowi niepodległościowemu (1906 spotkał się z J. Piłsudskim), po wybuchu wojny 1914 zaniechał jednak (mimo początkowego akcesu do Legionów Polskich) związania się z obozem Piłsudskiego ze względu na swój negatywny stosunek do polityki państw centralnych; 1918 organizator polskiej władzy państwowej na Podhalu jako prezydent tzw. Republiki Zakopiańskiej. Od 1919 w Warszawie (od 1924 mieszkał na Zamku Królewskim); brał udział wraz z J. Kasprowiczem w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach, 1920 założył Towarzystwo Przyjaciół Pomorza; inicjator PAL, 1920 współtwórca i pierwszy prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich, 1924 założył oddział polskiego Pen Clubu.

Twórczość rozpoczął od nowel i szkiców powieściowych (zbiory Opowiadania 1895, Rozdzióbią nas kruki, wrony... 1895, Utwory powieściowe 1898), w których pojawiły się już głównie tematy jego pisarstwa: krzywda społeczna i zacofanie cywilizacyjne ludu (Zmierzch, Zapomnienie), moralny obowiązek walki o sprawiedliwość i postęp (Siłaczka, Doktor Piotr), poczucie więzi z tradycją walki niepodległościowej i świadomość społecznych źródeł jej klęsk (O żołnierzu tułaczu). W autobiograficznej powieści Syzyfowe prace (1897) dał obraz umysłowego i patriotycznego dojrzewania młodzieży w walce z rusyfikacyjnymi dążeniami zaborczej szkoły. W powieści Ludzie bezdomni (t. 1–2 1900) stworzył typowy dla swej twórczości wzór bohatera, samotnego inteligenta-społecznika, odrzucającego możliwość szczęścia osobistego dla pojętego heroicznie obowiązku walki o dobro ogółu. W powieści historycznej Popioły (t. 1–4 1904, ekranizacja A. Wajdy 1965) na tle panoramy wojen napoleońskich i życia polskiego pod zaborami przedstawił kształtowanie się nowoczesnej świadomości patriotyczno-obywatelskiej narodu; apoteozując orężną walkę o niepodległość, ukazał zarazem jej tragiczne dylematy historyczne i moralne. Do tematyki niepodległościowej powracał wielokrotnie, m.in. w dramacie Sułkowski (1910, wystawienie 1917), opowiadaniach i powieściach o powstaniu styczniowym (Wierna rzeka 1912). Po klęsce rewolucji 1905 rozrachunek Żeromskiego z podstawowymi problemami życia polskiego stał się inspiracją do napisania powieści Dzieje grzechu (t. 1–2 1908, ekranizacja H. Szaro 1933 i w. Borowczyka 1975), odzwierciedlającej rozprzężenie moralne i społeczne, oraz dramatu Róża (1909, wystawienie 1926), ukazującego w zmetaforyzowanej formie jeden z najpełniejszych w literaturze polskiej obraz niedawnych wydarzeń; idee społeczne Żeromskiego nabrały znamion utopii, m.in. w trylogii Walka z szatanem (Nawracanie Judasza 1916, Zamieć 1916, Charitas 1919). W ostatniej powieści Przedwiośnie (1925) zawarł surowy osąd pierwszych lat niepodległości i wskazał na konieczność reform ustrojowych, odrzucając zarazem perspektywę rewolucji komunistycznej. Pod koniec życia napisał kilka utworów dramatycznych, m.in. dramat o rabacji chłopskiej 1846 Turoń (wydany i wystawiony 1923); w popularnej komedii Uciekła mi przepióreczka... (1924, wystawiony 1925) powrócił do motywu bohatera-idealisty. Do arcydzieł prozy Żeromskiego należą Dzienniki 1882–91 (t. 1–3 1953–56, wydanie 2 pełniejsze t. 1–7 1963–70, Dzienników tom odnaleziony 1973) jako wyjątkowy w naszym piśmiennictwie dokument szczerości zapisu osobistych przeżyć. Ponadto proza poetycka o problematyce historiozoficznej (Duma o hetmanie 1908) i społecznej, związanej m.in. z rewolucją 1905 (Sen o szpadzie 1905, Słowo o bandosie 1908) i z tradycją polskości Pomorza (Wiatr od morza 1922), a także opiewająca piękno polskiego krajobrazu (Wisła 1918, Międzymorze 1923, Puszcza jodłowa 1925). Do bogatej publicystyki należą m.in. zbiór Inter arma (1920), z głośnym reportażem z wojny polsko-bolszewickiej 1920, Na probostwie w Wyszkowie, piętnującym zdradę narodowych komunistów polskich, oraz szkic literacki Snobizm i postęp (1923), przeciwstawiający snobistycznym naśladownictwom autentyczne wartości tkwiące w ludowej twórczości, gwarze, dialekcie. Żeromski patriota, społecznik i moralista, był jednocześnie poetą urody i pełni życia, zarówno w impresjonistycznych i lirycznych opisach przyrody, jak i w obrazach fascynacji miłosnej. Odchodząc od epickiego obiektywizmu, rozwinął typ narracji przepełnionej liryzmem, prowadzonej często w formie „utajonego pamiętnika”, fikcję fabularną łączył z elementami publicystyki i rozważaniami erudycyjnymi. W 1924 kandydował do Nagrody Nobla, 1925 pierwszy laureat państwowej nagrody literackiej; Dzieła (t. 1–32 1928–29); Pisma (t. 1–23, 26 1947–56); Dzieła (t. 1–32 1956–70), Wybór opowiadań (1971), Pisma zebrane (t. 1–4, 6–7, 9–11, 14–15 1981–93).