Od 1869 publicysta „Tygodnika Ilustrowanego”, „Przeglądu Tygodniowego”, „Gazety Polskiej”, 1874–78 współwydawca „Niwy”, 1882–87 redaktor „Słowa”; występował przeciw antypolskiej polityce rządu niemieckiego (inicjator i wydawca międzynarodowej ankiety Prusse et Pologne 1909); w okresie rewolucji 1905–07 zbliżył się do ND; po wybuchu I wojny światowej działał w Szwajcarii jako prezes Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce; współzałożyciel Kasy im. Mianowskiego, 1899–1900 prezes Warszawskiej Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy; odbył m.in. podróże do USA 1876–78 (Listy z podróży do Ameryki 1878) i do Zanzibaru 1890–91 (Listy z Afryki 1892); 1900 uczczony jubileuszem 25-lecia twórczości, który przypadał 1897 (w darze od narodu otrzymał pałacyk w Oblęgorku pod Kielcami).

We wczesnej twórczości głównie nowelista, twórca najbardziej wyrazistych w literaturze epoki obrazów niedoli chłopa — osaczonego przez działających wspólnie dwór, plebanię i urzędników carskich (Szkice węglem 1880), zmuszonego do walki za cudzą sprawę (Bartek Zwycięzca 1882), marnującego talenty z braku warunków i możliwości edukacji (Janko Muzykant 1880), ginącego na obczyźnie w poszukiwaniu pracy (Za chlebem 1880) — oraz twórca obrazów niedoli wygnańczej i patriotycznej nostalgii (Latarnik 1882), a także ucisku zaborczej szkoły (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela 1880); zyskał sławę jednego z największych twórców prozy polskiej i światowej jako autor powieści historycznych pisanych „ku pokrzepieniu serc”. W cyklu zwanym Trylogią (Ogniem i mieczem, t. 1–3 1884 — film J. Hoffmana 1999, Potop, t. 1–6 1886 — film J. Hoffmana 1974, Pan Wołodyjowski, t. 1–3 1887–88 — film J. Hoffmana 1969) zawarł niezwykle barwny i sugestywny, choć wyidealizowany, obraz życia i wydarzeń dziejowych w Polsce XVII w. (w dobie wojen kozackich, najazdu szwedzkiego, wojen z Turcją — 1648–72); w powieści Krzyżacy (t. 1–4 1900 — film A. Forda 1960) dał wspaniałą wizję zmagań rycerskiej Polski z zakonem krzyżackim aż do zwycięstwa w bitwie pod Grunwaldem; w powieści z czasów Nerona Quo vadis (t. 1–3 1896, film J. Kawalerowicza 2001) ukazał duchowy tryumf chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzymskiego. Z powieści Sienkiewicza o tematyce współczesnej (Rodzina Połanieckich t. 1–3 1895 — serial telewizyjny J. Rybkowskiego 1978, pamflet na rewolucję 1905–07 Wiry, t. 1–2 1910) popularność zdobył portret dekadenta w Bez dogmatu (t. 1–3 1891); ponadto powieści historyczne Na polu chwały (1908) i Legiony (1918, nieukończona), powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy (1911 — film W. Ślesickiego 1973, G. Hooda 2001), opowiadania, utwory sceniczne (Zagłoba swatem, wystawiony 1900), korespondencja Listy cz. 1–2 1977); publicystyka, pisma krytycznoliterackie; Dzieła (t. 1–60, 1948–55), Wybór nowel i opowiadań (1979), Dzieła wybrane (t. 1–9 1991); 1905 została mu przyznana Nagroda Nobla za znakomite zasługi jako pisarza epickiego.